Robot jako nikt lub ktoś.

Wpływ różnic kulturowych na postawy wyrażane przez ludzi wobec robotów społecznych.

Różne czynniki determinują interakcje ludzi i robotów, czy kwestia różnic kulturowych także jest istotna, jeśli tak to w  jakim zakresie kultura wpływa na postawy wyrażane przez ludzi wobec robotów.

Współcześnie szczególną kategorię robotów stanowią roboty społeczne, definiowane jako te autonomiczne maszyny, które potrafią rozpoznawać inne roboty i ludzi oraz angażować się w interakcje społeczne. Roboty tego rodzaju projektowane są po to, by służyć ludziom, w związku z czym często pełnią rolę: przewodników, asystentów, kompanów, opiekunów, nauczycieli lub pupili domowych. Roboty społeczne nie muszą być robotami humanoidalnymi, a więc posiadać ciała podobnego ludzkiemu. Umiejętność interakcji z innymi agentami społecznymi jest, jak się wydaje, cechą o największej wadze przy definiowaniu wspomnianych robotów. Ponad to badacze podkreślają, iż roboty społeczne to technologie zaprojektowane do angażowania się w interakcje z ludźmi na poziomie emocjonalnym poprzez zabawę, czasami terapeutyczną, a może nawet towarzystwo. Na interakcje ludzi i robotów wpływ ma wiele czynników, w literaturze często grupowanych w trzy zbiory: pierwszy to czynniki bezpośrednio związanych z maszynami jak: niezawodność, przewidywalność działania, wygląd robotów czy możliwość kontroli nad nimi. Druga zbiór, to czynniki powiązane z człowiekiem,  jako drugą stroną interakcji, a mianowicie: postrzegana użyteczność maszyny, posiadanie wcześniejszych doświadczeń w kontakcie z robotami, płeć, wiek, poczucie komfortu odczuwane przez człowieka w tracie interakcji, a także czynniki osobowościowe. Trzecią grupą czynników są czynniki środowiskowe, jednym z wymienianych w tym zbiorze,  jest kultura.

W przeszłości badanie kultury było definiowane jako wierzenia, styl życia i zwyczaje ludzi i było głównie związane z antropologią i archeologią. Niedawno kulturę uznano za pojęcie społeczne obejmujące zbiór działań, wartości, postaw, standardów, artefaktów itp., które ewoluują i są zachowywane wśród ludzi przez stulecia. Chociaż kultura, pochodząca od łacińskiego słowa „cultura”, jest produktem ludzkości, inne byty lub artefakty, które wchodzą w kontakt z ludźmi, mogą pomóc w rozwoju kultury, a kulturowe pochodzenie ludzi ma na nich duży wpływ. Na przykład technologia i jej różne formy mają współzależne interakcje z ludźmi, na które bezpośrednio wpływa kultura.

Czy zatem kultura determinuje postawy wobec robotów społecznych? W tym miejscu warto doprecyzować, jak rozumiemy postawę obserwując interakcje ludzie-roboty. Postawa jest wyuczoną predyspozycją do reagowania w stały, korzystny lub niekorzystny sposób na dany obiekt. Lub też, jak definiuje profesor Wojciszke: postawa człowieka wobec jakiegoś obiektu […] to względnie trwała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania tego obiektu przez tego człowieka [Wojciszke, 2006)].

W badaniach z obszaru human robot interaction przywołuje się szczegółową definicję:  postawy to stany psychiczne przygotowane przed zachowaniami (attitudes are mental states prepared before behaviours).Innymi słowy, postawa wobec robotów jest ukrytą dyspozycją (stanem umysłu), która poprzedza faktyczne zachowanie podczas interakcji z maszyną. Nomura i pozostali autorzy,  stworzyli skalę Negative Attitudes Toward Robots Scale (NARS), którą używać można by mierzyć ludzkie postawy wobec robotów.  Przedstawione powyżej ujęcia postaw, łączą się w przekonaniu, iż postawy są względnie trwałymi, wyuczonymi strukturami poznawczo-emocjonalnymi, które ukierunkowują nasze zachowania – również wobec nowych technologii, takich jak roboty.

Z badań przeprowadzonych na temat wpływu poglądów kulturowych na roboty w różnych krajach, wynika, że kraje wschodnie prezentują inne poglądy niż kraje zachodnie w oparciu o ich postawy, pochodzenie społeczne i częstość kontaktów z robotami. Problemem w technologicznym i socjologicznym rozwoju robotów społecznych jest spostrzeganie różnic kulturowych w sposobie, w jaki użytkownicy rozumieją i reagują na inteligentnych agentów. Jak wskazują Alemi i Abdollahi kluczowe jest określenie akceptowalności kulturowej różnych narodów. W trwającej rewolucji robotycznej, pozycja robotów i poglądy ludzi na ich temat różnią się w zależności od kraju. Ludzie z różnych krajów postrzegają roboty w różny sposób, wielu badaczy uważa, że ta różnorodność ma swoje korzenie w tle kulturowym.

Kultura zachodnia uważa roboty za maszyny robocze i ta idea doprowadziła do silnego rozwoju robotów przemysłowych i usługowych (np. pielęgniarskich). Niektóre kraje azjatyckie, takie jak Japonia, Chiny i Korea, postrzegają roboty jako potencjalnych przyjaciół lub towarzyszy, co doprowadziło do intensywniejszego rozwoju robotów humanoidalnych lub domowych.

W przeglądzie „Cultural Differences in People’s Reactions and Applications of Robots, Algorithms, and Artificial Intelligence” autorzy sugerują, że Azjaci wydają się być bardziej otwarci na interakcje z maszynami w sferze społecznej, moralnej i duchowej niż ich zachodni odpowiednicy. Jako przykłady podają informację, że np. w Nagoi w Japonii znajduje się „hiperrealistyczny” dom publiczny robotów, w którym klienci mogą zapłacić 13 000 jenów (około 100 USD) za godzinną sesję z jednym z czterech robotów seksualnych. W Chinach natomiast, firmy technologiczne rozpoczęły sprzedaż konfigurowalnych lalek seksualnych zasilanych sztuczną inteligencją (SI), które mogą prowadzić rozmowy z użytkownikami i poruszać oczami i ramionami. Co, jak wskazują autorzy, z jednej strony może pomóc złagodzić samotność i zapewnić źródło intymności osobom z lękiem społecznym, a drugiej strony rodzi wyzwania etyczne.

Naukowcy, twierdzą, iż dziedzictwo historyczne i religijnie kultur Wschodu i Zachodu również może rzucić światło na to, jak te tradycje kulturowe postrzegają dzisiaj maszyny. Badania historyczne i etnograficzne wykazały, że wczesne społeczeństwa w obu regionach mogły mieć szeroko rozpowszechnioną wiarę w animizm, w którym wiele nieludzkich agentów lub sił duchowych ożywiało świat przyrody. Jednak tradycje religijne i filozoficzne na Wschodzie
i Zachodzie rozeszły się w kluczowych kwestiach w ciągu ostatnich 3000 lat.

Wiele wschodnich tradycji religijnych, takich jak buddyzm i szintoizm, nadal podkreśla współistnienie ludzi i animistycznych agentów lub sił. W przeciwieństwie do tego zachodnie tradycje religijne i filozoficzne rozeszły się, by podkreślić „wyjątkowość człowieka”, zdefiniowaną jako postrzeganie ludzi jako posiadających odrębne umysły, prawa i zdolności, których nie mają byty nieludzkie . Wiara w inne nieludzkie czynniki, takie jak duchy lub siły bezcielesne, również spadła w kulturach zachodnich, przyczyniając się do poglądu, że ludzie mają wyjątkowe zdolności, prawa i przywileje. Autorzy twierdzą, że ta różnica w sposobie, w jaki obie kultury postrzegają i rozumieją byty nieludzkie, kształtuje fundamentalnie rozbieżne relacje z maszynami. Dla Wschodu maszyny mogą być częścią świata przyrody tak samo, jak inne życie: uzupełniają go. Dla Zachodu maszyny są „innymi”, różnymi od ludzi. Maszyny są bardziej akceptowane w kulturach Wschodu, ponieważ ludzie postrzegają je w harmonii z samymi sobą, podczas gdy w kulturach Zachodu są postrzegane bardziej jako niepodobni, nieznajomi kosmici, potencjalnie stanowiący zagrożenie dla tożsamości i społeczeństw ludzi. Dziedzictwo animistycznych wierzeń w dzisiejszej interakcji człowiek-maszyna jest szczególnie widoczne w Japonii. W kulturze japońskiej byty nieludzkie są często postrzegane jako posiadające dusze lub duchy, podobnie jak ludzie. Nawet byty, które nie są ludźmi ani nawet nie są żywe, są postrzegane jako posiadające życie na własnych prawach. Te wierzenia możne wynikać z religii shinto, która zakłada, że kami, czyli boskość, żyje we wszystkich częściach natury, takich jak morza, góry i kwiaty. Choć społeczeństwa stały się w ostatnich dekadach mniej religijne, bardziej świeckie, to nadal historia miejsc i kultur może odzwierciedlać się w dzisiejszych zachowaniach ludzi. Nawet jeśli te tradycyjne przekonania nie są już tak powszechne jak kiedyś, jest prawdopodobne, że takie przeciwstawne historyczne tła Wschodu i Zachodu odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu różnych postaw kulturowych i zachowań wobec maszyn obserwowanych dzisiaj.

Ciekawym i kulturowo osadzonym aspektem dotykającym postaw wobec robotów, jest kwestia robotów-kapłanów. W Japonii, co jest zgodne ze wspomnianym wyżej kulturowym dziedzictwem Japonii, polegającym na podnoszeniu nieludzkich agentów do roli antropocentrycznej, firma SoftBank Robotics produkuje nową linię robotów Pepper: buddyjskich mnichów, którzy będą prowadzić obrzędy pogrzebowe .  400-letnia japońska świątynia posunęła ten trend o krok dalej, wprowadzając robota o imieniu Mindar, który będzie wygłaszał buddyjskie kazania. Rozwój robotów w religijnych środowiskach Azji Wschodniej kontrastuje z głęboką niechęcią do robotów religijnych w wielu zachodnich kontekstach kulturowych, np. pojawienie się dużych modeli językowych, takich jak ChatGPT, doprowadziło do fali sprzeciwu wobec możliwości opracowywania zautomatyzowanych kazań.

Także podejście do bardziej pragmatyczne, niźli kontekst religijny, wykorzystania robotów, było weryfikowane przez naukowców. Bartneck, Suzuki, Kanda i Nomura badali wpływ kultury i wcześniejszych doświadczeń z robotami na postawy ludzi wobec robotów. Ujawnili, iż Amerykanie byli najmniej negatywnie nastawieni do robotów, szczególnie w odniesieniu do aspektu interakcji z nimi. Jak wskazywali autorzy, możliwym powodem jest to, że Amerykanie są ogólnie chętni do adaptacji do zmian i chętnie próbują nowych technologii. Ci sami autorzy wskazywali, że Meksykanie mieli najbardziej negatywne nastawienie do robotów. Inne badania przeprowadzone przez Hana, Parka i Kima wykazały kilka interesujących różnic dotyczącym cech kulturowych w stosunku do robotów instruktażowych. Na przykład rodzice w Hiszpanii, jako przedstawiciele świata zachodniego, byli generalnie mniej elastyczni i bardziej negatywnie nastawieni do robotów instruktażowych w edukacji, niż rodzice koreańscy i japońscy. Oczekiwania dotyczące praktycznego zastosowania, obsługi rzeczywistości rozszerzonej i robotów instruktażowych okazały się wyższe w Korei niż w Japonii i Hiszpanii.

Badacze Alemi i Abdollahi, poszukiwali istotności różnic kulturowych, realizując badanie dotyczące międzykulturowej eksploracji irańskiego i chińskiego stosunku do robotów społecznych. Wykorzystując dostosowaną wersję kwestionariusza Negatywnego Nastawienia do Robotów (NARS), badanie sprawdzało, wpływ pochodzenia kulturowego (chińskiego kontra irańskiego), płci i wcześniejszej znajomości robotów na akceptację robotów.  320 uczestników, w tym 150 Irańczyków (równo mężczyzn i kobiet) i 170 Chińczyków (równo mężczyzn i kobiet), wypełniło dostosowany kwestionariusz NARS, który składał się z 27 pytań w trzech grupach: stosunek do interakcji z robotami, stosunek do społecznego wpływu robotów i stosunek do emocji w interakcji z robotami.

Wyniki wskazały, że nie było żadnej istotnej różnicy między akceptacją robota przez uczestników płci męskiej i żeńskiej. Analiza statystyczna wykazała również, że nie było żadnej istotnej różnicy między uczestnikami, którzy mieli wcześniej styczność z robotem, a tymi, którzy jej nie mieli. Warto podkreślić, także, że istniała istotna, ale słaba różnica między akceptacją robota przez respondentów chińskich i irańskich, ponieważ wykazano, że grupa chińska miała nieco wyższą średnią niż grupa irańska. Autorzy zwracali uwagę na fakt, iż wszyscy uczestnicy tego badania byli młodzi, w wieku od 20 do 40 lat, a większość z nich była studentami college’u lub uniwersytetu. Mieli oni zatem potencjał, aby lepiej akceptować roboty.

Analizując literaturę z zakresu human robot interaction w kontekście postaw wobec robotów, manifestowanych w różnych częściach globu, trudno oprzeć się wrażeniu, iż czynnik kulturowy, możliwe, że nieuświadomiony, jednak odgrywa istotne znaczenie. Bowiem, duża część nowych innowacji w zakresie robotyzacji/sztucznej inteligencji (SI) powstaje na Zachodzie, a mimo to ich powszechne zastosowanie i wdrożenie często ma miejsce na Wschodzie. Jednym z możliwych powodów powolnego wdrażania SI i maszyn w rzeczywistych warunkach Zachodu jest długi proces przeglądu i zatwierdzania przez organy regulacyjne. Społeczeństwa Wschodu są przeważnie bardziej otwarte na robotyczne technologie, podczas gdy na Zachodzie częściej dominują obawy o utratę kontroli czy zagrożenia etyczne. Czynniki te – obok cech samego robota i indywidualnych doświadczeń użytkownika – kształtują gotowość do akceptacji lub odrzucenia nowych rozwiązań. Warto podkreślić, że projektanci, decydenci oraz badacze muszą uwzględniać owe kulturowe filtry, jeśli chcą skutecznie wdrażać roboty społeczne w różnych kontekstach społecznych i minimalizować potencjalne napięcia między oczekiwaniami ludzi a możliwościami technologii.